Instytut Badań Literackich PAN

Edytorstwo naukowe to fascynująca dziedzina i zadanie dla dociekliwych uczonych, którzy odnajdują radość w kompetentnym pośredniczeniu między nieobecnymi już autorami i żyjącymi czytelnikami, rozumiejąc potrzebę służenia w ten sposób narodowej kulturze w zmieniającym się świecie. Ważną częścią działań Instytutu Badań Literackich PAN,  w obliczu niespotykanego dotąd zniszczenia substancji kulturowej kraju w wyniku II wojny światowej, a także w odpowiedzi na potrzeby edukacyjne  i badawcze rozwijającej się humanistyki, stało się opracowywanie nowoczesnych komentowanych wydań zarówno unikatowych zabytków najdawniejszego piśmiennictwa polskiego, narażonych na zniszczenie, jak i rozpowszechnionych dzieł najważniejszych klasyków, narażonych na błędne odczytanie i niezrozumienie. Na przykładzie dokonań edytorskich IBL PAN można prześledzić, jak wstępne instytutowe koncepcje trzech typów wydań naukowych przeznaczonych dla różnych czytelników interesująco zmieniały się w spotkaniu z potrzebami odbiorców, prowadząc do wykształcenia się nowych form wydań autorów epoki staropolskiej i oświecenia. W Instytucie kstałtowały się też zasady wydawania zarówno pełnych korpusów dzieł literackich wybitnych pisarzy romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu, jak i korespondencji i literatury dokumentu osobistego – obszarów piśmiennictwa coraz bardziej interesujących dla współczesnych czytelników. W najnowszych czasach edytorzy naukowi stają też wobec nowych problemów dostosowania sposobów utrwalania i rozpowszechniania tekstów w środowisku cyfrowym, dającym nowe szanse wielowarstwowego udostępniania i opracowania tekstu. Od „Bogurodzicy” do wirtualnych „dzieł w toku” –  badacze związani z Instytutem od lat tworzą nowe standardy edytorstwa wszystkich gatunków literatury wszystkich epok.

Dawny tekst, zwłaszcza pochodzący sprzed 1801 roku, różni się zasadniczo swoją postacią od tej, z jaką mamy do czynienia w przypadku jego współczesnych wydań. Obecne opracowania nie tylko zawierają modernizacją pierwotnej ortografii i interpunkcji, lecz także, i to niemal zawsze – poprzez zastosowane w nich unowocześnienia – sugerują jakąś teorię i pociągają określoną interpretację. Celem zajęć jest zapoznanie uczestników ze specyfiką dawnego tekstu, a przy tym wyrobienie postawy świadomego korzystania z jego nowszych przekazów. Podczas spotkania podana zostanie podstawowa terminologia dotycząca staropolskiego tekstu oraz scharakteryzowana pokrótce morfologia dawnej książki. Zasadnicza część warsztatu zostanie poświęcona lekturze na podstawie faksymilów wydania z 1601 roku dwóch wybranych sonetów Mikołaja Sępa Szarzyńskiego. Zanalizujemy ich język i ortografię, a także porównamy pierwotny przekaz z wybranymi współczesnymi wydaniami. Zastanowimy się, jakim przeobrażeniom ulegał staropolski tekst i jakie intencje przyświecały zmianom, których dokonywali jego dwudziestowieczni wydawcy. W trakcie zajęć zaprezentowana zostanie sylwetka twórcy sonetów z uwzględnieniem tła społecznego i kulturalnego oraz z odwołaniem się do kontekstu ogólnoeuropejskiego. Uczestnicy będą mieli również możliwość obejrzenia kilku innych wydań utworów pochodzących z epoki renesansu i baroku. 

Kontrola słowa była integralnym elementem systemu władzy  w Polsce Ludowej. Ślady ustawicznie doskonalonych  cenzorskich praktyk  zachowały się w aktach Głównego Urzędu  Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPiW). Treść tych tajnych kiedyś  materiałów może być dzisiaj niezrozumiała, budzić zdziwienie, a nawet uśmiech niewyrobionego odbiorcy. Zilustrują to przykłady wybrane z zespołu GUKPPiW w stołecznym Archiwum Akt Nowych. Cenzorskie recenzje, skreślenia, zalecenia, pisma instruktażowe i wewnętrzna korespondencja przybliżą stosowane w urzędzie procedury, unaocznią ich skomplikowanie i dynamikę  oraz wpływ na jakość życia w kraju. W przeglądzie uwzględnione zostaną archiwalia z ponad czterech dekad funkcjonowania urzędu, zgromadzone podczas badań nad cenzurowaniem literatury pięknej, ale daleko wykraczające poza ten obszar. Nie zabraknie omówienia ingerencji w zakresie edukacji, nauki i kultury,  gospodarki i rolnictwa, sił zbrojnych  i milicji, Kościoła i organizacji społecznych, ale też – w działanie poczty, w rubryki kulinarne w gazetach czy w afisze cyrkowe. Pojawią się sygnały cenzury obyczajowej, w tym – wyimki zakwestionowanych ogłoszeń towarzyskich oraz pozycji uznanych za pornograficzne. Humorystyczny wydźwięk cenzorskich ingerencji łączyć się będzie z refleksją nad  mechanizmami presji  wywieranej na obywateli przez totalitarne państwo.

Niewiele osób ma okazję zobaczyć, jak naprawdę wyglądają dzieła dawne, zanim trafią do rąk współczesnego czytelnika. Wprowadzenia i objaśnienia do lektury zawierają wprawdzie informacje, na jakiej podstawie wydano dany tekst, jednak zazwyczaj nie oddają jego rzeczywistego uroku (a jest co oglądać). Niektóre teksty staropolskie zachowały się w rękopisach, inne znamy ze starodruków. Bywają bardzo trudne do odczytania i zrozumienia.  Są przy tym rozmaite – pisane po polsku lub/i po łacinie, wierszem lub/i prozą, ozdobne lub nie, łączy je jednak jedno – ich oglądanie i odczytywanie daje dużo satysfakcji.

Podczas spotkania uczestnicy obejrzą skany szesnasto- i siedemnastowiecznych rękopisów i starodruków (po polsku i po łacinie), a wśród nich znajdą się zapisy z miejskich ksiąg lubelskich (z XVI w.), a także dzieła takich autorów, jak: Jan Kochanowski, Sebastian Fabian Klonowic, Jakub Kazimierz Haur i inni. Chętni będą mogli samodzielnie zmierzyć się z odczytaniem fragmentów dawnych tekstów. 

Uczniowie będą mieli okazję sprawdzić swoją wiedzę na temat wybranych pisarzy XX wieku. Celem quizu jest zapoznanie uczniów z dorobkiem sławnych pisarzy
oraz ustanowienie korelacji między fotografią a postacią i jej dziełem. Wykorzystując zainteresowanie kulturą obrazu, docieramy do kultury słowa. Element rywalizacji służy zwiększeniu atrakcyjności naszej propozycji i ma wykazać, że wiedza może być równie pasjonująca jak zmagania sportowe. Konstrukcja quizu zawierać będzie: 30 zdjęć pisarzy, których trzeba będzie rozpoznać; Wybrać z przedstawionych wariantów ich dzieła oraz podać miejsce urodzin i języki, w jakim pisali, np. fotografia Franza Kafki, dzieło „Proces”, miejsce urodzenia: Praga, język: niemiecki. Każdemu pisarzowi poświecone są cztery pytania zamknięte z czterema odpowiedziami (a, b, c, d), z których należy wybrać jedną właściwą. Każdy uczestnik dostanie arkusze do wpisania odpowiedzi. Czas przeprowadzenia quizu to 30 minut plus 15 minut na wspólne sprawdzenie i 10 minut na dogrywkę
(10 dodatkowych pisarzy) oraz 5 na wybranie ostatecznego zwycięzcy.

Kolejny wykład z cyklu „Literatura i psychoanaliza” związany jest z tezami autorki, dotyczącymi nieodkrytego poznawczego i ideowego prekursorstwa epoki romantyzmu. Ukazuje, że połączenie dwu dziedzin naukowych: badań literackich i psychoanalitycznej wiedzy o człowieku pozwala dostrzec w utworach literackich niezauważane, istotne znaczenia, a w biografiach twórców całkowicie pomijane, a kształtujące ich osobowość fakty, okoliczności i wątki egzystencjalne.  Dotyczy to m. in. pojawiającej się zarówno w twórczości, jak w życiu naszych wielkich romantyków, słynnej miłości romantycznej. Rozważania autorki ukazują, że w opartej na takiej miłości i wypełniającej wiele lat  życia więzi Zygmunta Krasińskiego z Delfiną  Potocką kryły się w sposób prekursorski najistotniejsze elementy związku partnerskiego, związane ze sprzeciwem Krasińskiego wobec uprzedmiotowiania kobiety i wytwarzania  społecznej nierówności płci.

Polska i Japonia to kraje bardzo odległe geograficznie i kulturowo. Na płaszczyźnie literatury i sztuk wizualnych łączy je jednak zaskakująco wiele. Fascynacja Dalekim Wschodem zaowocowała u nas bardzo różnorodnymi zjawiskami artystycznymi przetwarzającymi orientalne formy, motywy, style.

W trakcie wykładu pokazywać będę japońskie malarstwo tuszowe, drzeworyty ukiyo-e, kaligrafię, przedmioty codziennego użytku. Prace obcych artystów zestawię następnie z kompozycjami polskich twórców XX i XXI wieku (m.in. S. Wyspiańskiego, F. Ruszczyca,  O. Boznańskiej, L. Wyczółkowskiego, A. Dudzińskiego, K. Szpilkowskiej), zwracając uwagę na podobieństwa kompozycyjne, techniczne, tematyczne.

Interesować mnie będzie również poezja i sztuka książki – na gruncie dalekowschodnim bardzo silnie powiązana z malarstwem tuszowym i kaligrafią. Zastanowię się, czy po polsku da się napisać prawdziwe haiku i tankę (będę analizować teksty M. Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, S. Grochowiaka, Cz. Miłosza, M. Białoszewskiego, R. Krynickiego). Pokażę także, w jaki sposób polscy autorzy nawiązujący do japońskich form poetyckich starają się uatrakcyjnić swoją twórczość wizualnie. Opowiem wreszcie, powołując się na konkretne przykłady, czemu tłumaczenia jednego japońskiego wiersza są tak różne.

Wykład połączony będzie z prezentacją multimedialną.

Spotkanie poświęcone postaci wybitnego pedagoga i pisarza, Janusza Korczaka, i ostatnim odkryciom dotyczącym jego rodziny. Zaprezentowana zostanie kolekcja cyfrowa Korzenie Janusza Korczaka zawierająca m.in. interaktywne drzewo genealogiczne (ok. 60 osób) i dokumenty metrykalne jego najbliższych. Następnie odbędzie się dyskusja z udziałem badaczy stosunków polsko-żydowskich.

Dyskusja będzie się toczyć wokół podwójnej tożsamości Żydów wyemancypowanych w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX wieku. Ojciec i stryj Janusza Korczaka: Józef i Jakub Goldszmitowie należeli do tego środowiska. Ilustruje to wybór ich pism w wydanej niedawno książce O prawo do szacunku. Teksty tam zebrane odzwierciedlają główne tendencje tego ruchu  emancypacyjnego stanowiącego część naszej wspólnej kultury. Propagują integrację Żydów z Polakami oraz reformę  wewnętrzną żydowskiej społeczności. Mówią też o podwójnej tożsamość: więzi z polską kulturą i polskimi aspiracjami oraz poczuciu przynależenia do wspólnoty ojców. Tę tradycję przejął Janusz Korczak. Przez całe życie chciał być i Żydem, i Polakiem. Wierzył, że można pogodzić te dwa obszary - uczuciowo i intelektualnie. Dowodzi tego jego dzieło, mocno osadzone w dążeniach rodziny.

Spotkaniu będzie towarzyszyć wystawa planszowa zatytułowana Goldszmitowie w Warszawie prezentująca losy i działalność przodków Henryka Goldszmita w stolicy Królestwa Polskiego. 

Jak wyglądał poranek pisarza w 1897 roku? Jakie były jego rytuały codzienności? Czego możemy się dowiedzieć o pracy i sposobach spędzania wolnego czasu autora Lalki na podstawie korespondencji, notatek, kronik i wspomnień o Prusie?

Wystąpienie będzie próbą stworzenia portretu człowieka i pisarza w jego codzienności – odzwierciedlonego w swych zwyczajach, słabościach i pragnieniach.

Wystąpienie połączone z prezentacją multimedialną uwzględniać będzie następujące kwestie: początek herbów w Europie Zachodniej i w Polsce, rola herbów szlacheckich w kulturze dawnej Polski, części składowe herbu szlacheckiego, heraldyczne fragmenty Pana Tadeusza i krótki komentarz do nich.

Edytorstwo naukowe to fascynująca dziedzina i zadanie dla dociekliwych uczonych, którzy odnajdują radość w kompetentnym pośredniczeniu między nieobecnymi już autorami i żyjącymi czytelnikami, rozumiejąc potrzebę służenia w ten sposób narodowej kulturze w zmieniającym się świecie. Ważną częścią działań Instytutu Badań Literackich PAN,  w obliczu niespotykanego dotąd zniszczenia substancji kulturowej kraju w wyniku II wojny światowej, a także w odpowiedzi na potrzeby edukacyjne  i badawcze rozwijającej się humanistyki, stało się opracowywanie nowoczesnych komentowanych wydań zarówno unikatowych zabytków najdawniejszego piśmiennictwa polskiego, narażonych na zniszczenie, jak i rozpowszechnionych dzieł najważniejszych klasyków, narażonych na błędne odczytanie i niezrozumienie. Na przykładzie dokonań edytorskich IBL PAN można prześledzić, jak wstępne instytutowe koncepcje trzech typów wydań naukowych przeznaczonych dla różnych czytelników interesująco zmieniały się w spotkaniu z potrzebami odbiorców, prowadząc do wykształcenia się nowych form wydań autorów epoki staropolskiej i oświecenia. W Instytucie kstałtowały się też zasady wydawania zarówno pełnych korpusów dzieł literackich wybitnych pisarzy romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu, jak i korespondencji i literatury dokumentu osobistego – obszarów piśmiennictwa coraz bardziej interesujących dla współczesnych czytelników. W najnowszych czasach edytorzy naukowi stają też wobec nowych problemów dostosowania sposobów utrwalania i rozpowszechniania tekstów w środowisku cyfrowym, dającym nowe szanse wielowarstwowego udostępniania i opracowania tekstu. Od „Bogurodzicy” do wirtualnych „dzieł w toku” –  badacze związani z Instytutem od lat tworzą nowe standardy edytorstwa wszystkich gatunków literatury wszystkich epok.

Proponowane wystąpienie poświęcone będzie poradom na temat organizacji życia codziennego w okresie kryzysu lat osiemdziesiątych w Polsce. Bazę źródłową dla prezentacji będzie stanowić literatura użytkowa: poradniki książkowe oraz rubryki poradnikowe magazynów kobiecych i life-stylowych („Przekroju”, „Przyjaciółki”, „Kobiety i Życia”, „Zwierciadła”). Będę się także odwoływać do zapisów audycji radiowych i telewizyjnych oraz do literatury dokumentu osobistego: dzienników i pamiętników.

W powstających na bieżąco analizach socjologicznych, bazujących na badaniach opinii publicznej, ankietach i wywiadach, kryzys był opisywany jako załamanie projektu socjalistycznej nowoczesności. Tak też, jako dramatyczny powrót do „epoki jaskiniowców” był odczuwany w skali indywidualnych gospodarstw domowych.  Brak części zamiennych do psujących się sprzętów agd, w połączeniu z przerwami w dostawach prądu wymuszał powrót do tradycyjnych metod prania, sprzątania i przygotowywania posiłków. Ekspertki zajmujące się gospodarstwem domowym doradzały czym zastąpić brakujący płyn do mycia naczyń, szampon, proszek do prania. Podobnie jak w przypadku przepisów kulinarnych, polecały powrót do receptur „naszych prababek”.

Prasa opisywała polską rodzinę w kryzysie, w której mężczyźni po pracy „malują, tapetują, robią meble, remontują i naprawiają”, a kobiety „siedzą w kuchni”, a potem szyją i dziergają. W języku publicystyki pojawiły się dramatyczne ostrzeżenia przed „powrotem do epoki jaskiniowców”, „marszem do tyłu”, końcem nowoczesności.

Proponowane wystąpienie zakłada analizę kryzysowego dyskursu poradnikowego, ze zwróceniem uwagi na jego język. Elementem wystąpienia będzie projekcja krótkiego filmu pokazującego próby rekonstrukcji kryzysowych zaleceń.

Franz Kafka, postać emblematyczna literatury światowej, słynny jest ze swoich dziwactw. Słowa hiszpańskiego malarza Francisco de Goya: „Gdy rozum śpi budzą się demony” mogą posłużyć jako motto życia autora Przemiany. Dzień Kafki był ściśle reglamentowany pewnymi czynnościami, które trzeba było wykonać wedle wzoru, niezależnie od okoliczności. Dotyczyły one różnych sfer życiowych, m.in. godzin pisania i spoczynku, rodzajów przyjmowanych pokarmów oraz wykonywanych ćwiczeń fizycznych, itp. Przykładem niech będzie choćby konieczność spania przy otwartym oknie, nawet podczas ostrej, czeskiej zimy. Manie te nie pozostawały bez echa. Z jednej strony odzwierciedlały się w jego prozie, która dzięki nim niekiedy przyjmuje wydźwięk surrealistyczny, zaś z drugiej stawały na przeszkodzie w stosunkach międzyludzkich, np. nietypowe godziny snu utrudniały spotkania z przyjaciółmi. Wykład skonfrontuje życie Franza Kafki z twórczością literacką, podpowiadając co w niej zostało przemycone z manii pisarza. Enigmatyczna twórczość Kafki odbija jego tajemnicze, choć z pozoru proste życie.