Kamień filozoficzny, eliksiry i kociołek alchemika – o alchemii w świecie islamu

Nauka uprawiana w średniowieczu w państwach islamu osiągnęła bardzo wysoki poziom i znacząco zainspirowała rozwój nauki w średniowiecznej Europie. Podobnie jak muzułmanie korzystali z dorobku kultury greckiej i innych, tak potem Europa przejęła i rozwijała dziedzictwo muzułmańskie. Wśród licznych nauk, którymi zajmowali się muzułmanie można wymienić alchemię, która w niektórych kręgach była uznawana za naukę tajemną i bliską magii, której treści miały być znane tylko wtajemniczonym. Nie jest to cała prawda o alchemii muzułmańskiej, gdyż oprócz nurtu ezoterycznego, blisko związanego z magią i okultyzmem, rozwinął się w niej też też nurt doświadczalny, który stworzył podstawę do późniejszego rozwoju chemii.

Alchemia muzułmańska łączy się z nurtem hermetycznym i legendarną postacią Hermesa Trismegistosa, który miał wygrawerować na szmaragdzie i umieścić w swoim grobowcu słynny traktat alchemiczny Tablica szmaragdowa, znany z przekładów na łacinę. Należy on do nurtu alchemii alegorycznej, zakładającej ścisły związek między światami niebieskim i ziemskim, obydwa są bowiem przeniknięte przez duszę. Miał się tam też znajdować sekret kamienia filozoficznego, celu poszukiwań wszystkich alchemików, czyli legendarnej substancji zamieniającej metale nieszlachetne w szlachetne. Innym celem poszukiwań alchemików był eliksir nieśmiertelności, służący zatrzymaniu u człowieka procesu starzenia i zapewnieniu mu wiecznego życia. Autorzy z nurtu alegorycznego opisywali procesy chemiczne w sposób zawiły, pełen niedomówień i alegorii, dając do zrozumienia, że alchemia jest nauką tajemną, przeznaczoną tylko dla wyjątkowych ludzi, którzy mogą zgłębić tajemnice przedłużonego życia czy bogactwa.

W alchemii doświadczalnej najważniejszymi postaciami byli Dżabir Ibn Hajjan (VIII-IX wiek), którego imię wiąże się z korpusem traktatów napisanych prawdopodobnie przez różnych autorów, oraz Ar-Razi (IX wiek). Twórczość tego drugiego to apogeum alchemii łacińskiej – stworzył jasną systematykę i dużo pracował w laboratorium, a jego miano łączy się z takimi procesami jak destylacja, wypalanie, przygotowywanie roztworów, sublimacja, amalgacja, ceracja i odparowywanie.