Instytut Badań Literackich PAN

W 2020 r. przypadła 50. rocznica wydania "Pamiętnika z powstania warszawskiego" Mirona Białoszewskiego, książki klasycznej, kultowej, która zmieniła polską literaturę i wprowadziła nowy ton do dyskusji o polskiej historii. Książki przez wiele lat obecnej w całości w programach szkolnych. Z tej okazji najznamienitsi badacze Białoszewskiego (Anna i Tadeusz Sobolewscy, Adam Poprawa, Piotr Sobolczyk, Joanna Niżyńska i inni) przygotowali kilkanaście nowych odczytań dzieła prezentowanych na konferencjach w Warszawie, Paryżu i Wrocławiu. Ukażą się one w roczniku "MiroFor" poświęconym Białoszewskiemu. W niniejszym wykładzie Piotr Sobolczyk, uczestnik wszystkich trzech konferencji i organizator tej paryskiej, a także redaktor "MiroFora", przybliży najciekawsze nowe pomysły badaczy i opowie o zupełnie nowych źródłach - takich np. jak "Bruliony Pamiętnika", zawierające wcześniejszą i zupełnie inną wersję relacji o powstaniu (niektóre karty z tych brulionów zostaną też pokazane); a także recenzje wydawnicze (niezbyt przychylne), dzięki którym, ale i mimo którym książka ostatecznie mogła się ukazać.

Spotkanie adresowane jest do wszystkich zainteresowanych literaturą dla młodzieży, czytelnictwem młodego pokolenia oraz tzw. kryzysem czytelnictwa wśród młodych dorosłych – w szczególności do uczniów szkół średnich i ostatnich klas szkół podstawowych oraz do nauczycieli języka polskiego. Kryzys czytelnictwa definiujemy także jako kryzys wiedzy o tym, co (jakie gatunki i jakie media czytelnicze) preferują młodzi czytelnicy, nie zawsze zainteresowani literaturą promowaną w ramach szkolnej edukacji polonistycznej. Jak wobec tego tę edukację poszerzyć, by uwzględniała nie tylko klasykę literatury polskiej i światowej, ale i teksty atrakcyjne dla młodych czytelników? Czy w szkole jest miejsce na przyjemność czytania, czy tylko na przymus lektury? Czy audiobook lub podcast naprawdę konkuruje z książką drukowaną? Czy komiks lub powieść graficzna to „biedniejsi bracia” książki tradycyjnej? Czy można twierdzić, że miłośnik literatury elektronicznej nie czyta? Czy smartfon może być najlepszą biblioteką? Zapraszamy młodych czytelników do dyskusji nad interesującymi ich książkami, mediami czytelniczymi, ulubionymi pisarzami i praktykami czytelniczymi. Zastanowimy się, czy i w jaki sposób można je odnieść do tekstów z tzw. kanonu literackiego, który zawiera utwory ważne dla zrozumienia rozwoju kultury i uczestnictwa w niej. Zapytamy także nauczycieli i autorów podręczników do języka i literatury polskiej, jak w praktyce edukacyjnej zasypać przepaść, jaka często pojawia się między szkolną czytelniczą powinnością a prywatnymi wyborami lekturowymi młodzieży. W spotkaniu wezmą udział: historyczka literatury i autorka podręczników szkolnych prof. Anna Nasiłowska, socjolożka czytelnictwa dr hab. Zofia Zasacka, dr Agnieszka Przybyszewska zajmująca się najnowszymi formami literatury elektronicznej i mediami czytelniczymi.

Podczas lekcji zastanowimy się, posługując się wybranymi przykładami, w jaki sposób literatura radzi sobie w sytuacjach granicznych. Dlaczego twórcy sięgają po literaturę w sytuacjach zagrożenia? Co ona im daje? Jaki pożytek z niej płynie dla nas, czytelników? Czy literatura potrafi leczyć? Zakres tematyczny lekcji obejmować będzie okres ponad osiemdziesięciu lat – od roku 1939, aż do dzisiaj, a więc od literatury Zagłady i II wojny światowej, aż po dzisiejsze życie literackie w ogarniętej wojną Ukrainie. Oprócz podstawowych kompetencji literaturoznawczych, bardzo istotny będzie kontekst historyczny, a zatem lekcje nosić będą interdyscyplinarny charakter. Przeznaczone są przede wszystkim dla uczniów maturalnych klas humanistycznych.

Literatura dokumentu osobistego kojarzy się przeważnie z pamiętnikami, dziennikami czy listami pisanymi przez pisarzy. Podczas zajęć z czytania listów więziennych uczniowie będą mogli się przekonać, że to pojęcie jest znacznie szersze i dotyczy też osób niepiszących zawodowo, „więźniów sumienia”, którzy – ze względu na swoje poglądy i sprzeciw wobec bezprawia – znaleźli się w sytuacji, w której list był jednym z niewielu sposobów komunikacji ze światem zewnętrznym, rodziną czy przyjaciółmi. Uczniowie odkryją więc inną stronę literatury dokumentu osobistego. Spotkają się z tekstami osobliwymi, jakże innymi od tych czytanych w szkole, a zarazem z tekstami, które podobnie do tekstów stricte literackich niewolne są od celowych zabiegów retorycznych, gry znaczeń, metafor itp. Po drugie, listy więzienne – pisane w latach 80. XX wieku przez więzionych działaczy opozycji demokratycznej w PRL – są zapiskami autentycznymi, w których kreacja literacka walczy z autobiograficzną szczerością, a konwencja z naturalną potrzebą ekspresji i – przede wszystkim – ludzką potrzebą kontaktu z najbliższymi. To właśnie owa metafora walki „literackiego” z „nieliterackim” będzie punktem wyjścia do dyskusji nad tym, czym w istocie jest „list więzienny”, dawniej czytany przez cenzora, a dziś przez czytelnika, i to czytelnika szczególnego, bo młodego, a zatem wolnego od nierzadko obciążających i „zabijających” interpretację historyczno-społecznych kontekstów. Proponuję więc wyjście z gęstego pola (poletka?) szkolnej literatury na literackie peryferia i spojrzenie na listy więzionych opozycjonistów jako na teksty nie tylko osobiste, intymne, ukazujące charakter i osobowość piszących, ale również jako na teksty literackie podlegające interpretacji, analizie i krytycznej ocenie.

Celem wydarzenia jest pokazanie uczennicom i uczniom, skąd i jak pozyskiwać materiały wizualne - grafiki, ikony, zdjęcia itp. - do prezentacji i innych projektów zaliczeniowych. Obecnie na wielu kierunkach studiów (a nierzadko i w szkole) jako zaliczenia należy przygotować prezentację, a do jej wzbogacenia często używa się materiałów wizualnych z internetu. Osoby z Instytutu Badań Literackich PAN pokażą, na co zwracać uwagę przy wybieraniu takich grafik - na jej jakość oraz licencję wykorzystania, pokażą platformy i cyfrowe zasoby godne polecenia do wykorzystania. Prezentowane przykłady będą bezpłatne i w otwartym dostępie, w tym te pochodzące z projektów Nowej Panoramy Literatury Polskiej i Centrum Humanistyki Cyfrowej IBL PAN, m.in. zbiorów dotyczących naukowych kolekcji o Lalce Bolesława Prusa (https://nplp.pl/kolekcja/prus-plus/) czy Centrum Archiwistyki Społecznej (https://cas.org.pl/).