Instytut Badań Literackich PAN

Myśli żydowska i chrześcijańska powiązane są ze sobą tekstem Pisma Świętego. Biblia Hebrajska kanonizowała Pieśń nad pieśniami za sprawą rabbiego Akiby, który dostrzegł przenośne znaczenie w tym, z pozoru erotycznym, poemacie. Wejście do pism natchnionych było możliwe dzięki alegoryzacji, toteż żydowscy i chrześcijańscy egzegeci trudzili się nad przedstawieniem metaforycznej interpretacji utworu, w którym ani razu nie pojawia się bezpośrednio imię Boga. Jeśli Stwórcę z łatwością można odnaleźć pod postacią Oblubieńca, w czym zgodne są oba wyznania, to za Oblubienicą jedni widzą naród wybrany, zaś inni Kościół. Egzegeza mistyczna przywraca jedność interpretacji: tutaj Oblubienicą jest dusza, szukająca miłosnego zjednoczenia z Bogiem Oblubieńcem. Bóg kochający Izrael, Kościół, czy duszę  jest podstawą późniejszych interpretacji, a w nich przenikają się myśl żydowska z chrześcijańską. Łączy je fascynacja językiem hebrajskim, a chrześcijańscy teologowie czerpią z prac starszych braci idee i metody interpretacyjne. Te ostatnie – rozwijane na dwóch różnych drogach –  połączyły się w Aleksandrii w myśli żydowskiej Filona i jego chrześcijańskiego spadkobiercy Orygenesa. Odczyt Pieśni to dzieje przenikania się tradycji, a linia graniczna oddzielająca obie religie zamazuje się w zderzeniu z tajemniczym tekstem, który głosi zwycięstwo miłości.

Od wielu lat procesy o czary stanowią jeden z najbardziej rozpalających wyobraźnię epizodów w historii kultury europejskiej – stanowiły one przedmiot burzliwych sporów w chwili, gdy do nich dochodziło, szeroko dyskutowano na ich temat także później (i robi się to zresztą do dziś). W czasie lekcji festiwalowej uczniowie dowiedzą się m.in. tego, jakie były początki procesów o czary w Europie; poznają odpowiedzi na pytania o to ile osób oskarżono i skazano; kto był oskarżany? Ale przede wszystkim – kiedy przywędrowały one do Polski? Ile ich było? Jaki był do nich stosunek Kościoła? A także, ile wspólnego miały z czarownicami zielarki i akuszerki? 

Kiedy myślimy o średniowiecznych świętych zazwyczaj na myśl nasuwają się nam dwaj męczennicy i patroni Polski, a mianowicie św. Wojciech i św. Stanisław. Gdy głębiej poszukamy, może jeszcze wskażemy św. Jadwigę Andegaweńską i Kazimierza Jagiellończyka, albo starszą od nich św. Kingę czy Jacka Odrowąża. Tymczasem grupa świętych i błogosławionych polskiego średniowiecza liczy sobie blisko 40 osób, a ich drogą do świętości nie było tylko męczeństwo. W proponowanym wykładzie pragniemy wskazać na różne modele dochodzenia do świętości, jak asceza, eremityzm, rekluzja, działalność charytatywna i fundacyjna, łączenie życia kontemplacyjnego z działalnością praktyczną. Chcemy również dowieść, że nie był to tytuł zarezerwowany tylko dla królów i biskupów, ale również dla ludzi niższego stanu. I jak na ową bardzo „niedemokratyczną” epokę był bardzo „demokratyczny”. Pragniemy się przyjrzeć sylwetkom nie tylko najbardziej znanych świętych, ale również tych mniej znanych, jak np. Pięciu Braci Męczenników, Andrzej Świerad i Benedykt, Benigna z Wrocławia, Czesław Odrowąż, Juta z Chełmży, Sadok i 48 towarzyszy, Jan Łobdowa, Salomea, Jolenta Helena, Ofka Raciborska, Dorota z Mątowów, czy sześciu błogosławionych, określanych mianem felix saeculum Cracoviae. Każda z tych postaci reprezentuje odrębną historię życia, ciekawą tak, jak ciekawe jest życie każdego człowieka. Nie zamierzamy jednak przedstawiać pełnych biografii, a jedynie najbardziej kluczowe wiadomości i wszelkiego rodzaju ciekawostki. Przykładem niech będzie np. legenda związana z św. Kingą, która opuszczając Węgry nie chciała w wianie złota ani kosztowności, bo niosą za sobą pot i łzy. Nie chciała też służby, uważając ją za symbol pychy. Poprosiła jednak o kopalnię soli. Biorąc ją w posiadanie, wrzuciła do niej pierścień zaręczynowy, a jadąc do Polski wzięła ze sobą górników węgierskich. W Polsce kazała im szukać soli. W pierwszej bryle znaleźli pierścień Kingi. Do wykładu dołączony będzie pokaz slajdów.

Niektóre miejsca są bardziej związane z historią, kulturą czy literaturą niż inne. Rzeka Wisła jest takim przykładem przestrzeni, w której krzyżują się losy ludzi i przyrody.  Falistą wstęgą przechodzi wzdłuż całego kraju, przepływała przez Polskę trzech zaborów, i jest dla nas dziś łącznikiem tego, co symboliczne i przyrodnicze. Dlatego w ramach prac badawczych zespołu „Wisły akwakrytycznej” (projekt Narodowego Centrum Nauki realizowany w IBL PAN w latach 2020-2022) chcielibyśmy zaprosić słuchaczy do współtworzenia nowej mapy Wisły. Warsztat, który przygotowaliśmy, w szczególności adresujemy do osób zainteresowanych historią i ekologią, czyli prężnie rozwijającym się nurtem historii środowiskowej.  Warsztat składa się z dwóch modułów. W ramach pierwszego przedstawimy nowe „akwakrytyczne” podejście do znanych źródeł dotyczących Wisły w historii, literaturze i geografii oraz przygotujemy uczestników do „głębokiego mapowania”, czyli poszukiwania w źródłach głosu rzeki żywej. Zobaczymy gdzie i jak historia zapisała konflikt pomiędzy utowarowieniem Wisły i jej żywiołu, gdzie znajduje się przestrzeń dla negocjacji i ochrony rzecznych ekosystemów, a gdzie rzeka milczy. Na drugim etapie oddamy Wisłę uczestnikom, by sami mogli zmierzyć się z naszą nową metodą i narzędziem do mapowania. W trakcie interpretacji i dyskusji zastanowimy się, jakie są kolory Wisły i dlaczego jedne źródła wydają się dziś bardziej zrozumiałe od innych, a może są one dla nas po prostu ważniejsze?  Zobaczymy też, że literatura w historii środowiskowej ma do odegrania ważną rolę, gdyż naszym celem jest refleksyjne patrzenie nie tylko na źródła historyczne, ale i sposoby opowieści, które stosujemy do dziś, choćby w argumentacji politycznej. Interesuje nas zatem, jak nie stracić z oczu rzeki żywej, a jednocześnie umieć rozpoznać w historii złożone procesy naszej ekologicznej tożsamości. Dzięki części interaktywnej zaprojektowanej w taki sposób, aby wszyscy mogli analizować źródła (i zmapować Wisłę!), bez względu na stopień posiadanej wiedzy historycznej i orientację w przyrodniczej kondycji Wisły, interesuje nas co to znaczy, że żyjemy w przestrzeni ciągłej negocjacji pomiędzy interesami ludzi i przyrody. Warsztat ten ma na celu unaocznić ten konflikt, pokazać jego kulturową i społeczną złożoność a także pokazać problemy języka, w którym rzeka – ta najbliższa, Wisła – zafunkcjonowałaby jako aktywna strona tego historycznego sporu w czasie groźnych zmian klimatycznych.

Wśród znawców europejskiej literatury dawnej barok hiszpański uchodzi za najwybitniejszą a jednocześnie najbardziej ekstremalną odmianę. W literaturze hiszpańskiej epoka Siglo de oro, czyli dosłownie "złoty wiek", obejmuje późny renesans, manieryzm i cały barok i uchodzi za najświetniejszy okres w całej historii literatury hiszpańskiej. Do najwybitniejszych dzieł powstałych wtedy odnosili się stale późniejsi twórcy, w tym wielu pisarzy XX i XXI-wiecznych. Siła i oryginalność baroku hiszpańskiego zaskakuje nie tylko w porównaniu z barokiem włoskim czy francuskim, ale także polskim. W powszechnej świadomości literatura hiszpańskiego Siglo de oro znana była tylko wyrywkowo - każdy słyszał o Don Kichocie, niektórzy także o św. Janie od Krzyża, nieliczni specjaliści o Calderonie. Większość skarbów literackich tej epoki pozostaje jednak nieprzetłumaczona na polski. W 2020 r. w Wydawnictwie IBL PAN ukazał się słynny barokowy traktat Baltasara Graciána pt. Sztuka geniuszu, do którego tłumacz i edytor, Piotr Sobolczyk, dołączył pokaźną Antologię hiszpańskiej poezji Siglo de oro, pierwsze tak szeroko zakrojone przedsięwzięcie przekładowe. Gracián uznaje zasadę "zadziwiania" za jedną z najważniejszych dla literatury barokowej i kategoria ta stanie się naszą przewodniczką. Na kanwie wspomnianej edycji przedstawione zostaną dwa podstawowe prądy poetyckie w hiszpańskim baroku, konceptyzm i kulteranizm, oraz ich wybitni przedstawiciele: Góngora, szeroko uznawany za najwybitniejszego poetę europejskiego baroku oraz konceptysta Quevedo. Nadto omówione zostaną manierystyczne gry Lopego de Vegi, mistyczne medytacje św. Jana od Krzyża, czarny i frywolny humor autorów anonimowych, a także perspektywa kobieca przede wszystkim u Sor Juany Inés de la Cruz.

Wykład wzbogacony o prezentację multimedialną będzie sposobem „odnotowania” w ramach Festiwalu Nauki setnej rocznicy urodzin Lema. Będzie odniesieniem do wcześniejszych wystąpień prowadzącego na ten temat, wygłoszonych w Instytucie Polskim przy Ambasadzie RP w Moskwie (akcentującym popularność Lema w rosyjskojęzycznym kręgu językowym, a także jego kontakty z szeroko pojmowanym Wschodem, m. in. związki z mało dziś znanym radzieckim programem kosmicznym). Korespondował będzie także z wystąpieniami dr. hab. Marka Pąkcińskiego na antenie 3 Programu Polskiego Radia, skupionych na kwestiach genealogii i zasięgu twórczości Lema i jego silnych związkach z technologicznym aspektem nowoczesności; wpływie doświadczeń biograficznych na twórczość pisarza; najważniejszych i powracających tematach jego pisarstwa, podejmowanych przez Lema problemach filozoficznych, alegoryczności wielu fabuł tego pisarza i problemie wielostronności form wypowiedzi autora Fiaska. Wykład będzie poświęcony także prezentacji Lema jako pisarza ze skomplikowaną biografią, która okazała się „darem” dla jego czytelników i wielbicieli SF. To właśnie dzięki „pseudonimowaniu” własnej biografii w losach licznych bohaterów podróżujących przez Kosmos twórczość ta ma charakter wyjątkowy na tle fantastyki naukowej i literatury w ogóle.

Powstanie w 2 poł. XX w. pojęcia „dziecka krzywdzonego” i gromadzona od tego czasu wiedza o stosowanej w historii naszej kultury różnego rodzaju przemocy wobec dziecka i jej skutkach indywidualnych i społecznych,  połączona z odkryciami psychoanalitycznymi, dotyczącymi szczególnych właściwości psychiki dziecka i wagi przeżyć dziecięcych dla całego późniejszego życia, pozwalają pogłębić spojrzenie na literaturę okresu romantyzmu i na biografie jej twórców. W świetle tej wiedzy rozpoznać można niedostrzegane dotychczas reperkusje zaznanej w dzieciństwie  przemocy rodzinnej (oraz przemocy instytucjonalnej w szkołach i internatach zakonnych) oraz dotkliwych braków emocjonalnych okresu dzieciństwa w twórczości polskich romantyków: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, a także Antoniego Malczewskiego i Stanisława Morawskiego. Spostrzega się wtedy, że twórczość romantyczna skierowana „przeciw tyranom” kryje w sobie wątki analogiczne również w dziedzinie najściślej osobistych stosunków rodzinnych. Wiedza ta pozwala też dostrzec i zrozumieć wiele niezauważanych, pomijanych czy lekceważonych elementów  biografii romantycznych twórców,  w tym  Mickiewicza.

Pałac Staszica – siedziba polskiej Akademii Nauk i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego wzniesiony został w latach dwudziestych XIX wieku dla Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Historia jego przemian pokazuje, że fizyczny wymiar gmachu, jego przeobrażenia zarówno na poziomie architektonicznym, jak i funkcjonalnym związane były z symboliką i rolą działalności w nim prowadzonej. Wystrój wnętrz, dobór obiektów, układ kolekcji muzealnych i bibliotek znajdujących się w pałacu zarówno w przeszłości, jak i obecnie związany jest z przestrzenią wyobrażoną przynależną do tego obiektu.

Autorka książki Metamorfozy Pałacu Staszica w krótkim wprowadzeniu przybliży szczegóły dotyczące historii przeobrażeń tego miejsca i opowie, w jaki sposób idee i wyobrażenia związane z kwestiami niepodległościowymi, tożsamościowymi, edukacją, pamięcią czy walką na symbole uobecniały się w fizycznym kształcie pałacu, w jego architekturze, wystroju, w znaczeniu poszczególnych obiektów. Przybliży także szczegóły warsztatu badawczego literaturoznawcy zajmującego się badaniem przestrzeni. Spotkanie rozpocznie się od krótkiego wystąpienia w Sali im. Adama Mickiewicza. Następnie uczestnicy będą mogli zwiedzić wraz z przewodniczką kolejno wszystkie sale konferencyjne w Pałacu Staszica: Salę im. Marii Skłodowskiej-Curie, Salę im. Hugona Kołłątaja, Salę im. Stanisława Staszica, Salę Lustrzaną, Salę Okrągłego Stołu, Salę im. Erazma Majewskiego oraz Salę im. gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. W każdym z pomieszczeń zatrzymamy się, by wysłuchać komentarza na temat historii tego fragmentu budynku i obecnej architektury danej sali.

Tekst książki Metamorfozy Pałacu Staszica dostępny w RCIN pod adresem: https://rcin.org.pl/dlibra/publication/196572/edition/162556

Więcej na temat literaturoznawczych metod badań nad przestrzenią znajdzie czytelnik na stronie projektu „Literaturoznawstwo architektoniczne”: http://la-ibl-pan.ehum.psnc.pl/

Porównanie trzech wydań młodzieńczej powieści Elizy Orzeszkowej Pan Graba, które ukazały się za życia autorki (pierwodruk prasowy 1869-1870, pierwsze i drugie wydanie książkowe: 1872, 1884) oraz zachowanego fragmentu rękopisu (1868-1869), ukazuje warsztat początkującej pisarki – jej pracę nad przygotowaniem tekstu i doskonaleniem stylu, a także wpływ redaktorów i zecerów na ostateczną postać utworu. Poprawki na autografie są świadectwem zmian dokonywanych przez samą Orzeszkową (także o charakterze autocenzury), co potwierdza jej korespondencja. Analiza różnic między kolejnymi wydaniami na przestrzeni zaledwie 14 lat pokazuje też ingerencje kolejnych redakcji, które nierzadko modyfikują cechy języka autorki, zmieniają układ fabuły, sens poszczególnych fragmentów czy ocenę postaci, a także zacierają odwołania do bardzo konkretnych elementów dziewiętnastowiecznej rzeczywistości, przywoływanych w świecie fikcyjnym, i czynią je niezrozumiałymi dla następnych pokoleń czytelników.

W czasie spotkania będzie można zapoznać się z niektórymi tajnikami warsztatu pisarskiego młodej Orzeszkowej, zastanowić nad granicami wpływu redaktora i/lub zecera na tekst utworu oraz poznać przykłady zapomnianych realiów, utrwalonych w powieści.