Instytut Psychologii PAN

„Nasza normalna codzienna świadomość jest tylko jedną z możliwych, a oddzielone od niej cieniutką błonką, istnieją formy świadomości całkowicie odmiennych”. Do takiego wniosku już przed ponad stu laty doszedł harvardzki psycholog William James, inspirując się własnymi eksperymentami z podtlenkiem azotu. W literaturze naukowej odmienne stany świadomości definiowane są jako przejściowa zmiana w ogólnym wzorcu subiektywnego doświadczenia (pojawiająca się np. w skutek działania substancji psychoaktywnych, nietypowej stymulacji sensorycznej czy praktyk medytacyjnych). Choć całkiem dobrze rozumiemy już zmiany w spektrum od braku świadomości (np. anestezji), przez ograniczoną świadomość (np. płytki sen) aż po typowy stan czuwania, to wciąż nie dysponujemy kompleksową klasyfikacją skrajnie różnych jakościowo stanów doświadczalnych przez ludzi. Wyzwaniem pozostaje tu zaproponowanie kluczowych wymiarów uchwytujących różnice między odmiennymi stanami, szczególnie że jawią się one jako tak „nieciągłe względem naszej zwyczajnej świadomości”. Celem prezentowanego projektu było stworzenie modeli przedstawiających subiektywny stopień odmienności między poszczególnymi stanami w postaci odległości między punktami w przestrzeni geometrycznej. Modele te wyłonione zostały automatycznie (za pomocą tzw. techniki skalowania wielowymiarowego) w oparciu o analizy ocen (od ponad 700 osób) określających stopień odmienności między parami wyraźnie zapamiętanych doświadczeń wywołanych przez różnorodne substancje psychoaktywne. Główny z wymiarów organizujących wyłonioną przestrzeń, umiejscowił stan typowy wraz ze stanami wywołanymi przez depresanty i stymulanty na jednym krańcu, podczas gdy stany wywołane przez psychodeliki i dysocjanty znalazły się na krańcu przeciwnym (spektrum „zniekształcenia realności”). Drugi podstawowy wymiar rozciągał się od stanów wywołanych przez depresanty oraz opioidy do stymulantów (spektrum „relaksacji-stymulacji”). Badanie to stanowi pierwszą tak kompleksową i bezzałożeniową teoretycznie próbę zarysowania krajobrazu odmiennych stanów świadomości w oparciu o dane empiryczne. Choć zwiększanie rozumienia tych stanów znajduje swe zastosowanie głównie w kontekście kliniczno-terapeutycznym, to z perspektywy czysto teoretycznej postulować można, że „wszelkie wyjaśnienia wszechświata, które pomijają istnienie tych form świadomości, z konieczności nie mogą być ostatecznymi” (W. James, 1902, s. 388).