Instytut Badań Literackich PAN

Czy autorka Nad Niemnem lubiła się fotografować? Czy zbierała zdjęcia innych osób?

Odpowiedzi na te pytania można znaleźć w Archiwum Elizy Orzeszkowej w Instytucie Badań Literackich PAN w Warszawie (sygn. 786), które zawierają nieliczne fotografie pisarki oraz ponad 200 zdjęć – przede wszystkim portretowych – jej korespondentów (zarówno dobrych przyja­ciół, jak i przelotnych znajomych, cenionych literatów i osób zupełnie nieznanych). Własne i cudze fotografie dla Orzeszkowej były bardzo ważne i pełniły najrozmaitsze funkcje – od materiału promocyjnego dla wydawców i czasopism, przez pamiątki z konwencjonalnej wymiany uprzejmości z wielbicielami jej talentu, po znak bliskości, ułatwiający zacieśnienie listownej więzi z zaufanymi osobami. Wybrane przykłady zdjęć, pochodzących z polskich i zagranicznych zakładów fotograficznych, ukazują dziewiętnastowieczne standardy kreowania wizerunku, zaś cytaty z korespondencji pisarki oraz dedykacje na fotografiach świadczą o ich niezwykle istotnym miejscu w ówczesnej kulturze, łączącym sferę prywatną i publiczną.

Powieść Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy Miguela Cervantesa to utwór, którego bohaterem jest książka, zarówno jako środek przekazywania myśli, jak i materialny nośnik. Ten pierwszy związany jest z zawartością intelektualną książki i wpływem, jaki wywiera na  innych – ludzkich – bohaterów, drugi zaś z produkcją, kolekcjonowaniem, prestiżem, który daje jej posiadanie oraz zyskiem, który może przynieść, a więc z książką jako przedmiotem. Oba te wątki są obecne w dziele Cervantesa, o czym najlepiej świadczy sama historia w niej opowiedziana. Opisane w pierwszej części dzieła szaleństwo Don Kichota zostało wywołane czytaniem przez niego  powieści rycerskich. W drugiej części zaś, sama pierwsza część książki, już wydrukowana i rozchwytywana przez czytelników, konkuruje z apokryficznym utworem opowiadającym nowe przygody błędnego rycerza, co staje się motorem fabuły. W obu częściach akcja krąży wokół książki i książek. Zostaje m. in. znaleziony manuskrypt, w którym po raz pierwszy spisano przygody Don Kichota, a czytelnik otrzymuje szczegółowy opis  jego wyglądu oraz zawartych w nim ilustracji; biblioteka „przemyślnego szlachcica” zostaje przeszukana, książki na nią się składające szczegółowo omówione, ocenione i w większej części skazane na stos; biesiadnicy w karczmie są zabawiani  opowieściami z książek w niej się w tym celu znajdujących; narrator przedstawia drobiazgowo cały proces publikacji; dochodzi wreszcie do konfrontacji pomiędzy różnymi książkami. Rzec więc można, że bez książek nie byłoby Przemyślnego szlachcica Don Kichote z Manczy – powieści, w której ten artefakt jest omawiany wszechstronnie.

Szczególne zjawisko psychiczne zwane miłością romantyczną zyskało tę nazwę, ponieważ znamy je głownie z literatury okresu romantyzmu. Wielu historyków literatury odmawia mu jednak realności w życiu człowieka, uznając, że stanowi jedynie przyjętą w utworach romantycznych konwencję literacką, powielany stereotyp czy modę. Ale psychoanalityczna wiedza o ludzkim życiu psychicznym pozwala dotrzeć właśnie do psychologicznej prawdy kryjącej się w tym zjawisku i wyjaśnić jego sedno. Wyraziste potwierdzenie tego przynosi biografia i twórczość znakomitego a niedocenianego  pisarza polskiego romantyzmu, Stanisława Morawskiego (1802-1853),  mamy bowiem wyjątkową możność porównania tego, jak przedstawia on, opisując to we  wspomnieniach, narodziny miłości romantycznej w swoim życiu, a jak przedstawia to w dziejach bohatera jednego ze swoich opowiadań. Psychoanalityczne spojrzenie na to, co pominął  oraz co i jak przekształcił, pozwala odkryć sedno tego  tajemniczego uczucia. I ukazać raz jeszcze, że wielka literatura mówi prawdę o człowieku.

Po 1989 roku gniew klasowy diagnozowany był w Polsce jako resentyment - uczucie “niesłuszne”, kompromitujące i moralnie naganne, któremu rzekomo folgowano w okresie PRL-u. Podobnie jak samo istnienie klas społecznych, został on tym samym symbolicznie relegowany do przeszłości, a ten, który objawiał się na bieżąco, prezentowano jako skandal: coś nieuzasadnionego i wyrażanego nieparlamentarnym językiem. Tymczasem niektóre współczesne przedstawienia klasowości proponowane w Europie, obu Amerykach czy Azji kontynuują zgoła inne tradycje krytyki generowanych przez kapitalizm nierówności międzyludzkich i oddolnych na nie reakcji.

Aktualnie także w Polsce obserwujemy powrót do tematu klasowości, jej przejawów i konsekwencji: społecznych, politycznych, zbiorowych i indywidualnych. Zarówno w kulturze popularnej, jak i elitarnej historia klas społecznych, różnice klasowe, awans klasowy, przemoc klasowa i gniew klasowy są znowu opisywane i analizowane.

Podczas wykładu przyjrzymy się “renesansowi różnicy klasowej” w różnych obiegach kultury: literaturze, sztuce, filmie, a także gatunkach tradycyjnie kojarzonych z kulturą popularną takich jak serial czy muzyka rozrywkowa (pop, rap, techno). Chcemy porozmawiać o ikonicznych i niszowych przedstawieniach klas zdominowanych, a także funkcjach ideologicznych i perswazyjnych tych przedstawień.

Wykład jest zaproszeniem do dyskusji o projekcie, który dopiero tworzymy. Nie będziemy podsumowywać badań, lecz zaprezentujemy wstępne rozpoznania i pomysły interpretacyjne odwołując się do konkretnych przykładów. Po wykładzie z chęcią usłyszymy uwagi od słuchaczek i słuchaczy. Mamy nadzieję, że pomogą nam one w ulepszeniu projektu.